Markant Clubgebouw IJsvereniging Nijelamer

Terwijl je over de vlaktes van de polder in Nijelamer tuurt, valt al snel een gebouw op dat eenzaam in het landschap staat. Het clubgebouw van IJsvereniging Nijelamer valt op door de vierkante vormen en de witte muren en zie je op een heldere dag al vaak op kilometers afstand staan. Het gebouw is een opvallend voorbeeld van functionele architectuur met een verrassend moderne vormentaal. Oorspronkelijk gebouwd als elektrisch poldergemaal voor het waterschap “De Ontginning”, bleef het gebouw na buitengebruikname bewaard en kreeg het later een levendige tweede bestemming als verenigingsgebouw van onze ijsvereniging. Dankzij deze herbestemming bleef een bijzonder stuk waterstaatkundig erfgoed bewaard voor het landschap en de gemeenschap.

Bouwgeschiedenis en architectuur: kubistisch-expressionisme in het polderland

Het gemaal werd in 1928–1929 gerealiseerd en is een duidelijk voorbeeld van kubistisch / kubistisch-expressionistische bouwtrant toegepast op een functioneel waterstaatkundig bouwwerk. De heldere, blokachtige volumes, het spel met horizontale en verticale vlakken en de relatief sobere detaillering maken het gebouw tot een vroeg twentieth-century voorbeeld waarin vorm en functie samenkomen. Het gemaal ligt op de kruin van de polderdijk, waardoor het iets verheven over de omgeving uitsteekt — typisch voor gemaalplaatsing uit die periode.

De uitvoering gebeurde onder verantwoordelijkheid van de Nederlandse Heide Maatschappij; de ontwerp-toeschrijving wijst in de literatuur naar R. Zwaga (waterbouwkundig/architect van het waterschap) en/of G.K. Bergsma uit Wolvega. Dergelijke variatie in bronvermelding komt vaak voor bij lokale waterstaatprojecten uit die tijd, waar technisch beheer en ontwerp door uiteenlopende personen gezamenlijk werden uitgevoerd.

Technische functie en gebruiksperiode

Het gemaal had als taak de bemaling van de polder “De Ontginning” te verzorgen — een dagelijkse taak in het continue beheer van laaggelegen landbouwgrond. Rond 1979–1980 verloor het gemaal zijn functie nadat pompoplossingen en/of een nieuw bemalingspunt de oorspronkelijke installatie vervingen. In plaats van sloop volgde uiteindelijk behoud en herbestemming.

Van dreiging naar redding: overdracht aan de ijsvereniging

Toen de pompfunctie wegviel stond het bouwwerk op de nominatie voor afbraak. In plaats daarvan kwam het pand in gebruik bij de IJsvereniging Nijelamer, die het gebouw voor een bescheiden bedrag in bezit kreeg en het ombouwde tot verenigingsgebouw / clubhuis. Door die stap bleef het exterieur grotendeels intact en kreeg het gemaal een nieuwe sociale functie binnen het dorp.

Monumentale bescherming en restauratie

De bijzondere architectuur en de cultuurhistorische waarde leidden ertoe dat het gebouw in 1998 als rijksmonument is ingeschreven (monumentnummer 508656). Bij de inschrijving is nadrukkelijk het exterieur als monumentaal element benoemd; het oorspronkelijke interieur was grotendeels verdwenen of aangepast. In 2011 vond een herstel-/restauratieproject plaats waarbij de gemeente en lokale partijen bijdroegen aan onderhoud en herstel zodat het gebouw ook structureel voor de toekomst werd veiliggesteld.

De betekenis voor de gemeenschap

Dat een technisch gebouw als het gemaal een tweede leven kreeg als verenigingsgebouw illustreert de sterke band tussen erfgoed en lokale gemeenschap. Het gebouw is niet alleen een landmark in het open polderlandschap, het huisvest ook activiteiten, vergaderruimtes en herinnert aan de regionale nijverheid: de geschiedenis van het waterbeheer waarmee het landschap hier is vormgegeven. Voor de ijsvereniging bood het gemaal een passende en karaktervolle plek — letterlijk een clubhuis met historie.

Foto’s van het gemaal

Bronnen

• Wikipedia: Gemaal Nijelamer
• Rijksmonumenten / Monumentenregister — Kooiweg 32 (monumentnr. 508656)
• Rijksmonumenten.nl — omschrijving: “Voorm. gemaal in kubistisch-expressionistische stijl”
• FrieslandWonderland — historische omschrijving en uitvoerder (Nederlandse Heide Maatschappij / G.K. Bergsma)
• Beeldmateriaal / RCE / Wikimedia Commons: foto’s van het gemaal